Lời ăn tiếng nói trong ca dao

Ca dao không những là tiếng nói chứa đựng tâm tư, tình cảm của người lao động mà còn là những kho tàng kinh nghiệm sống quý giá của muôn đời.

Mở từng trang ca dao, chúng ta thấy hiện lên cuộc sống của người xưa trong sương mờ quá khứ. Trong đó, lời ăn tiếng nói của con người trong giao tiếp luôn được người xưa coi trọng và hiển nhiên đó là một trong những chuẩn mực đạo đức của con người.

Một trong những “tiêu chuẩn”  hàng đầu của vẻ đẹp con người là "ăn nói”  phải mặn mà, phải có nét duyên:

"Một thương tóc bỏ đuôi gà

Hai thương ăn nói mặn mà, có duyên”

Quan niệm xưa cho rằng “tóc bỏ đuôi gà, má lúm đồng tiền”  là vẻ đẹp hình thể, vẻ đẹp bề ngoài; còn “ăn nói mặn mà có duyên”  là vẻ đẹp của tâm hồn bên trong, luôn bền vững với năm tháng, với thời gian…

Song song đó, hình ảnh “người khôn”  được nhắc đi nhắc lại với tần suất cao trong ca dao cũng là một điều cần lưu ý. “Người khôn” ở đây không phải là hạng người “khôn lỏi, khôn vặt” ; sống ích kỷ, nhỏ nhen mà là những con người sống có nhân nghĩa, biết đối nhân xử thế đúng mực, đúng chuẩn ở đời. Người xưa từng nói “lạt mềm buộc chặt” - lời nói ngọt ngào, dịu dàng bao giờ cũng mang ấn tượng tốt, mang lại cảm tình, niềm vui giao tiếp cho người được tiếp xúc:

"Chim khôn kêu tiếng rảnh rang

Người khôn nói tiếng dịu dàng, dễ nghe"

Ca dao còn nhắc nhở, khuyên nhau khi nói phải lựa lời, chọn lời, cân nhắc ý tứ. Lời nói luôn có sẵn, đối với từng trường hợp cụ thể mà chúng ta dành những “lời hay ý đẹp” cho nhau. Có niềm vui nào hơn khi trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta luôn được nghe những lời nói đẹp, những lời nói hay, sâu sắc, để cho con người sống thương nhau hơn, gần gũi nhau hơn:

"Lời nói chẳng mất tiền mua

Lựa lời mà nói cho vừa lòng nhau"

Có môi trường sống tốt ắt có nhiều lời nói hay, nói đẹp- bởi môi trường sống ảnh hưởng rất lớn đến việc hình thành nhân cách con người:

"Đất tốt trồng cây rườm rà

Những người thanh lịch nói ra dịu dàng”

"Người thanh tiếng nói cũng thanh

Chuông kêu chuông đánh bên thành cũng kêu"

Mỗi cử chỉ, mỗi hành vi, mỗi việc làm, lời nói đều bộc lộ phần nào phẩm chất, đạo đức, nhân cách của con người. Một khi lời nói đã thốt ra thì không bao giờ lấy lại được nữa! Câu “nhất ngôn hạ xuất, tứ mã nan truy” đủ để biết sự cẩn trọng đến nhường nào trong lời ăn tiếng nói ! Vì vậy, phải giữ đúng lời hứa, không vì lý do gì mà thay đổi. Bởi giữ lời hứa là giữ uy tín, danh dự, thể diện của bản thân:

"Nói lời phải giữ lấy lời

Đừng như con bướm đậu rồi lại bay"

Có khi người xưa khuyên răn nên “nói ít làm nhiều”, đừng “nói nhiều làm ít” kẻo mang tiếng cười, tiếng chê bai:

"Nói chín thì phải làm mười

Nói mười làm chín kẻ cười người chê”

Mặt khác, cũng cần tránh lối nói lấp lửng, nửa úp nửa mở; khiến cho người nghe áy náy, phân vân, không rõ thực hư thế nào, gầy phiền muộn cho nhau:

"Người khôn ăn nói nửa chừng

Để cho người dại nửa mừng nửa lo”

Bên cạnh đó, người xưa dạy những điều thật thấm thía: đó là khi nói, cần biết dừng lại khi cần; đừng nói dông dài “con cà, con kê”ắt sẽ làm cho người nghe nhàm chán, mất hứng thú:

"Rượu lạt uống lắm cũng say

Người khôn nói lắm dẫu hay cũng nhàm”

Trong gia đình, trong làng xóm, trong quan hệ cộng đồng - sự ôn hòa, nhường nhịn là cái gốc của cuộc sống yên vui. Xưa có đôi câu đối rằng:

"Nhất cần thiên hạ vô nan sự

Bách nhẫn đường trung hữu thái hòa"

(Chăm làm, thiên hạ không việc khó

Tốt nhịn, gia đình lắm vẻ vui)

Bài học mà ca dao dạy chúng ta thật nhẹ nhàng mà vô cùng sâu sắc:

" Kim vàng ai nỡ uốn câu

Người khôn ai nỡ nói nhau nặng lời”

Đúng vậy, nói nhau làm chi nặng lời bởi trong tình huống nào cũng rất cần chữ “nhẫn”  như người xưa khuyên nhủ “một câu nhịn, chín câu lành”.

Trong cuộc sống, biết bao điều phức tạp nảy sinh và lời ăn tiếng nói có tầm quan trọng hàng đầu. Tìm hiểu ca dao, chúng ta càng cảm phục cha ông, càng thấm thía những lời dạy được truyền từ đời này qua đời khác mà luôn luôn giữ nguyên giá trị của nó trong sự nghiệp xây dựng con người mới hiện nay.

LÊ ĐỨC ĐỒNG